Gwaith Twm o'r Nant (Cyfrol II.) The Works of Twm o'r Nant, Volume II
by
Twm o'r Nant (Thomas Edwards)
Part 2 out of 2
Yn dwyn hynny allont o diroedd cu,
I'w gwinedd, gael gwasgu'r gweinied.
Ac os bydd g[w^]r mawr a chanddo fater,
Fe'i caiff ef mewn gafel ar ei gyfer;
Ond am ddyn tlawd, O! sa' di'n ol,
Mae hwnnw'n rhy ffol o'r hanner.
Och! faint o diroedd sydd wedi myned
Yn union i'r un sianel a thir yr hen Sioned:
Ond ni chuddir Dyffryn Clwyd a m[w^]g y dre',
Daw melldith i'r gole i'w gweled.
Ust. Pechaduried y'm ni o'r taera,
Bob swyddog er oes Adda,
Nid oes di fai a sai' yn deg
I daflu carreg gynta'. [Diflanna.
Arth. O, cais fynd mewn cyffro,
At y gyfreth 'rwyt ti'n gwefrio,
Am ysbio mantes a chael gwall
Ar ryw ddyn dall i'w dwyllo.
Chwi a glywsoch yma ar gyfer
Yr esgob a'r ustus yn ffrostio'u gwychder,
Mai nhw sy'n trefnu ac yn plannu i'n plith
Y fendith a'r cyfiawnder.
'Roedd un yn bostio'i weddi a'i bregeth,
A'r llall mor gyfrwys yn bostio 'i gyfreth;
Ond y fi raid weithio a ffwndro'n ffest,
Gael talu am eu gorchest heleth.
Er eu bod hwy yn ymddyrchafu,
Bob un yn hollawl yn ei swydd a'i allu;
Gwaith yr hwsmyn sydd ar dwyn
Yn eu dal hwy'n fwyn i fyny.
Beth bynnag a fyddo beunydd
O g'ledi arnynt hwy trwy'r gwledydd,
Yr hwsmon truan ym mhob tre'
Raid ddiodde'r coste a'r cystudd.
Os digwydd bod rhyw helyntion,
Neu ymddigwd rhwng boneddigion;
Hwy daflant y cwbwl drwbwl drefn,
Mor esmwyth, ar gefn yn hwsmon.
[Ymddengys Rhys.
Rhys. Pwy sydd yma mor ddigysur,
Yn erthwch, ai chwi yr hen Arthur?
Arth. O! dos oddiyma, a thaw a son,
Mae'n swga gen i ddynion segur.
Rhys. Och fi! wr, pa beth a'ch cynhyrfodd?
Mae rhywbeth yn eich moedro chwi yn eich ymadrodd.
Arth. O! gofid y byd ac amryw beth,
Yn lanweth a'm creulonodd.
Och! pe clywsit ti gan daclused,
'Roedd yr esgob a'r ustus yn ymffrostio'u gweithred,
Ac yn dweyd mai nhw, trwy'r byd yn glau,
Sy'n ethol, y ddau benaethied.
Ond y fi'r hwsmon gwirion goryn
Sydd ddydd a nos mewn gofid dygyn,
Yn gorfod, er maint eu braint a'u bri,
A'u trawsder hwy, dalu trostyn'.
Rhys. Wel, nid wrth ei phig mae prynnu cyffylog,
Ac ni wiw gyrru buwch i ddal ysgyfarnog;
Gwell i bawb y drwg a wypo'n llwyr
Na'r drwg nis g[w^]yr yn wasgarog.
Gan hynny, 'r hen wr hoew,
Gadewch gael chwart o gwrw;
Ni gawn ymgomio a swnio heb sen
Yn hynod uwch ben hwnnw.
Arth. Nid ydyw'r byd yn fforddio
Yr awrhon i mi fawr wario;
Ond nid a'i am beintyn sydyn syth
Yn ddigalon byth i gilio.
Rhys. Ni phrisiwn i ddraen fy hunan
Er eich tretio o werth un rotan.
Arth. 'Does dim i'w ddweyd, 'rwyt ti'n ddi feth,
Rhaid adde, 'n gydymeth diddan.
Rhys. Dyma at eich iechyd da chwi a minne.
Arth. Diolch yn fawr, mi yfa' 'ngore;
Fel y gallwy' ddisgwyl rhwydd-deb cry,'
Yn rhwyddach i werthu'r heiddie.
Mae gennyf dros gan' hobed
O haidd wedi rhuddo, nid eiff byth cyn rhwydded:
Oni fedra'i'n rhywle gael cyfle cu
I lechian, a'i werthu'n wlychied.
Rhys. Hawyr bach! ni fu 'rioed beth hawsach,
Cym'ryd llafur da'n batrwm, pe b'ai'r llall butrach.
Arth. O, mi wn y cast er's meityn byd,
I ymadel ag yd afiach.
'Ran felly y gwela'i mewn tywyll a gole,
Bawb ag a allo'n twyllo'n mhob tylle;
Maent hwy'n gweled hynny'n fusnes da,
Ar f'einioes, mi gogiaf finne.
Rhys. O! tric net iawn i gogio'r ecseismon,
Rhoi'r sache a'r haidd wrth raffe yn yr afon,
Nid ydyw gwyr y North am dwyllo'n wir
Wrth y Deheudir ond rhyw hedion.
Mae nhw yno ddydd Sul mor berffeth,
O gwrdd i gwrdd, o bregeth i bregeth;
Ar fore ddydd Llun, nid oes dim a'u gwellha,
Hwy fyddant yn gafra am gyfreth.
Mae rhai yn dwyn defed, a'r lleill yn bragu,
Rhai erill yn infformio, ac yn swnio achos hynny;
'Does dim o'r fath ladron croesion crach
A gwyr Mynydd Bach am bechu.
Arth. Maen' nhw'n ymhob man, 'rwy'n coelio,
A'u hewyllys bawb 'nol a allo;
Anfynych y ffeindir un glan di-feth,
Wrth ddirnad, heb rywbeth arno.
Rhys. Wel, yfwch i gadw'ch calon,
At iechyd da pob hwsmon.
Arth. Onibai'n bywyd a'n hiechyd ni,
Mi wn, byddech chwi'n o feinion.
Rhys. Gadewch heb rwystr eiste,
Mae digon o godiad ar gatal ac yde;
Chwychwi a'ch ffasiwn, hyn o dro,
All fforddio gwario o'r gore.
Arth. O, rhaid i mi edrych beth a wnelw',
Pe gwydde 'meistr tir 'mod i yn cadw twrw,
Fealle y code fo bum punt yn y man
Ar fy nhyddyn o ran heddyw.
Rhys. Ha fab, rhag c'wilydd, 'dwy'i ddim yn coelio,
Mae amser i alaru ac amser i ddawnsio.
Arth. Oes, amser i bob amcan, mi wn fy hun,
Ond doeth ydyw'r dyn a'i hadwaeno.
Rhys. A oes ini amser beth yn ngweddill,
Y gallem ni heb anair ganu yma bennill?
Arth. Neb a wnelo heb anair un ffafr yn ffest,
Fe fydd iddo orchest erchyll.
Rhys. Wel, canwch chai gerdd i ddechre,
Ac yna'n fwynedd mi ganaf inne.
Arth. Dyna ben, mi ganaf gerdd fy hun,
Ni wn i fawr, fe [w^]yr dyn, ar danne.
Rhys. Wrth gofio, dewch ac yfwch,
Ac yna'n well chwi genwch.
Arth. Dyma at ein hiechyd ni bob un,
Yr hwsmyn dygyn degwch.
Mi ganaf yma bennill cryno,
O glod i ni'n hunen heno,
Nyni yw'r dynion dewrion dw',
Er maint maen' nhw'n ei frolio, -
(Alaw--"PRINCE RUPERT.")
"Yr hwsmon mwyn rhadlon hyfrydlon ei fryd,
Sy'n haeddu'i ddyrchafu a'i barchu trwy'r byd,
Er bod i'r brenin barch a braint,
A'r esgob enwog swyddog saint,
Mewn pwer foddus pwy [w^]yr faint, pur fantes eu byd;
A'r ustus mawr ei ystyr,
A'r cownslors a'r cyfreithwyr, sy'n brysur eu bryd,
Trwy'r hwsmon a'i drafel mae'u gafel nhwy i gyd.
"Ond llafur yr hwsmon, wr esmwyth ei ryw,
Sy'n cynnal y brenin a'i fyddin yn fyw,
Efe sy'n llanw eu dannedd dig,
A'r bara, a'r caws, a'r bir a'r cig,
Pob lleidr balch a'n llwyd ei big, heb aredig i'r [y^]d,
Gan yr hwsmon mae trinogeth,
Llin, gwlan, a holl raglunieth bywiolieth y byd,
Trwy'r hwsmon a'i drafel mae'u gafel nhwy i gyd.
"Yr esgob a rwysgant a'i ogoniant i'w got,
Rown i, onibai'r degwm, am ei reswm ef rot,
Ac yntau'r deon fwynlon fant,
A'r offeiriadon chwerwon chwant,
Ar gefn y plwyf maen' hwy a'u plant, a'u holiant o hyd,
Mae'n rhaid i'r gweilch bon'ddigedd,
Gael bara dan eu dannedd o rinwedd yr [y^]d,
Trwy'r hwsmon a'i drafel mae'u gafel nhwy i gyd.
"Efe yw tad-bedydd pob gwledydd yn glir,
A phen pob celfyddyd rhai diwyd ar dir,
Rhaid i bob crefftwr gweithiwr gwan,
Ymofyn yr hwsmon iddo'n rhan,
Ni all neb fyw mewn tref neu lan, heb lunieth mewn pryd,
Digonedd o haidd a gwenith,
Sy'n porthi pob athrylith a bendith mewn pryd,
Trwy'r hwsmon a'i drafel mae'u gafel nhwy i gyd."
Rhys. Wele, moliant i hwch Bryn Mulan,
Oni thawodd y g[w^]r a geran,
Pwy fuase'n disgwyl ei fod o,
Mor hynod am ei frolio'i hunan?
Arth. Wel, brolied pawb ei ore,
Mi ddywedes i'r gwir bob geirie.
Rhys. Os oes i bawb ganmol ei waith ei hun,
Rhaid i minne'n ddiddychryn ddechre, -
(Alaw--"SPAIN WENDDYDD.")
"Wel, teimled a barned pob un,
'Rwy'n chwennych gwneyd heddwch cytun,
Pa fodd y gall hwsmon gael lles,
Er cymaint ei rinwedd a'i wres,
Beth fydd e'n nes wrth feddu'n wir
Anrhydedd teg o ffrwythau tir,
Onibae fod gwlad faith rad a thref
Yn treulio'i foddion unicn ef?
A pheth a wnai'r hwsmon dan 'rhod,
Heb frenin a byddin yn bod,
Dysgawdwyr a sawdwyr i'w swydd,
Rhag blinion elynion di lwydd?
Y rhei'ny'n rhwydd wnai aflwydd noeth,
Yn neutu'r byd a'u natur boeth,
Onibai penaethied nerthol glau,
Ni fydde un heddwch i'w fwynhau.
"A'r ustus, [w^]r trefnus bob tro,
Sydd berffeth a'i gyfreth i'w go',
Yn taeru, ac yn rhannu 'mhob rhith,
Gyfiawnder, mewn plainder i'n plith:
Neu bydde melldith ym mhob man,
Lledrata a lladd trwy dref a llan,
Oni bai fod cyfraith araith wir,
Hi ai'n anrhaith hwyl ar for a thir.
"Mae pob galwedigeth ar dwyn,
Wedi'i threfnu a'i sefydllu'n bur fwyn
Fel cerrig mewn adail hwy wnan',
Yn y murie rai mawrion a man,
Pob un yn lan a geidw le,
I glod a thrinieth gwlad a thre',
Pob swydd, pob sail, pob dail, pob dyn
Sy'n dda'n ei hardd sefyllfa'i hun.
"Mae'r deyrnas mewn urddas a nerth,
Gwedi'i rhol fel un corff lanw certh,
Yn y pen y mae'r synwyr a'r pwyll,
A'r galon yw'r golwg ar dwyll;
Y pen yw canwyll, cynnydd maeth,
Aelodau'r corff a'u lediwr caeth,
Mae'r dwylo a'r traed mewn daliad drud,
A'r bysedd bach tan bwyse'r byd.
"Nid alliff, deallwch, un dyn,
Fyw'n gryno yma heno arno'i hun,
Rhai'n barchus, neu drefnus iawn draw,
Rhai'n weinied yslafied islaw,
Pob un a ddaw a'i ben i'r ddol,
Yn ol sefyllfa rhedfa rhol,
Fel cocys melin wedi rhoi
Rhwng ffyn y droell i'w phwnio i droi.
"Gan hynny 'rwy'n deisyf ar bob dyn,
Na ymffrostied yn ei alwad ei hun,
Ni ellir byw'n ddifyr ddi-wall
Mewn llwyddiant, y naill heb y llall;
Ow! barna'n gall, pwy bynnag wyd,
Fod rhaid i'r adar man gael bwyd,
Mae pob sefyllfa a'i gyrfa'n gaeth,
I ogoneddu'r Hwn a'i gwnaeth."
Arth. Wel, iechyd i'th goryn gwrol,
On'd oedd gennyt ti gerdd ryfeddol?
Ni wn i, pe buase hi yn ilawer lle,
Na wnaethe o'r gore yn garol.
Rhys. Wel, barned pawb o'r ddeutu,
Na chures i chwr ar ganu.
Arth. Ie, canmol dy waith wnei di yn dy w[y^]n
Nis gwn i fy hun mo hynny.
Rhys. Dyma at eich iechyd da chwi a minne,
Ni a yfwn gwrw, pwy bynnag oedd y gore.
Arth. Yn wir, mae arna i syched glan
Wrth wrando ar dy gan di gynne.
Rhys. Yfwch ddracht yn harti,
Hi wneiff i chwi ddinam dd'ioni.
Arth. Pe'r yfwn i gwrw cryf y King's Head,
'Wnai damed o niwed imi.
Rhys. 'Wnai gwrw yn y byd i chwi mo'r meddwi,
A chwithe'n wr a chorff cry' lysti.
Arth. Wel, ni phrisiwn i byth yma flewyn pen,
Pe gwariwn heb gynnen gini.
Rhys. Pam y rhaid i chwi mo'r hidio,
A chennych ar eich tyddyn gyment eiddo?
Arth. Oes, mae gen i stoc dda, ac aur yn fy nghod.
Moes i mi ddiod eto!
Och! Beth fyddis nes er rhyw ddyferyn,
Dewch a dau chwart ar unweth, ni phery hyn ronyn;
Beth, codi i dendio'r ydych chwi,
Mae Cadi neu Fari'r forwyn?
Gan ddarfod i mi fynd i'm hafieth,
Mi fynna' wneyd yma ryw lywodreth,
Yr awr geir yn llawen, 'cheir mo honno'n brudd,
Mi fynnaf inne lawenydd unweth.
Beth glywes i ddweyd wrth gofio,
Ond fyddi di weithie yn dawnsio?
'Rwy'n ame dy weld gyda Neli'r Clos
Ryw gyda'r nos yn hasio.
A ga'i gennyt roi yma dro go fychan,
Mi a fum yn ddawnsiwr glew fy hunan,
Ond mae'r byd yma'n sobri dyn ym mhob swydd,
Fe ddarfu'r awydd rwan.
Rhys. Wel, i'ch plesio chwi, mi ddawnsia i ngore,
Tyred y cerddor, hwylia dithe.
Arth. O! iechyd i'r galon, dyna wych o step,
Ow! tewch a'ch clep, f' eneidie.
Bendith dy fam i ti, 'r Cymro hoew,
Gwaed y garreg! hwde gwrw,
Ac yfa'r cwbwl, y Cymro cu,
Ran 'rwyt yn ei haeddu heddyw.
Rhys. Oni fydde'n ffeind i chwithe'n fwyngu,
Ddawnsio tro, a chwithe'n medru?
Arth. Yr ydw'i am dani hi yn union dul,
Dechreued e'n gynnil ganu.
Dewch a'r hors peip i'ch ewythr Arthur,
A pheidiwch a'i chware hi'n rhy brysur.
Rhys. Dyna i chwi ddyn, awch wydyn chwant,
Yn canlyn y tant yn gywir.
O! iechyd i galon yr hen geiliog,
Dyna step yn c'lymu'n gynddeiriog.
Arth. Ni chlywai'n iawn gan faint y swn,
Mo'r tanne gan y clepgwn tonnog.
* * *
Yn dangos ei fod yn feddw, yn
cysgu, a thoc yn siarad drwy ei hun.
Rhys. Gorweddwch ar lawr y parlwr,
Dyna wely llawer oferwr.
Arth. Wel, cysgu yn y funud a wnaf fi,
Dondia nhw'i dewi a'u dwndwr.
Rhys. Ust! tewch, fy 'neidie, a nadu,
'Dewch lonydd i'r gwr gael cysgu;
O! na wrandewch beth ddwed e', g[w^]yr dyn,
Mae fe'n siarad trwy'i hun, mi wn hynny.
Wel, ni weles i erioed, mi allaf dyngu,
Un mor afreolus yn ei wely.
Arth. Hai, Robin, dilyn y da yn glos,
Dacw'r eidion yn mynd dros yr adwy.
Rhys. Wel, gan fod yr hen froliwr mor anodd ei riwlio,
Mi a'i gadawaf ar gyfer, boed rhyngddynt ag efo,
Ac a ddiangaf yn siwr heb dalu dim siot,
Fe geiff yr hen got ymgytio.
[Diflanna Rhys.
Arth. Wel, mae gen i feddwl, os byw fydda',
Ddygyd caue Sion Ty Nesa';
Mi gaf yno ddigonedd o frig [y^]d,
Fe eiff y farchnad yn ddrud, mi wranta.
Mi gadwa'r ddas lafur hyd Wyl Ifan
Heb ei thorri, mae hi'n gryn werth arian,
Ac mae llofft yr [y^]d cyn llawned a dalio;
I ddiawl, oni chasgla'i gan'punt eto.
Holo! gwaed canmil o gythreulied,
Dacw ddrws yr ysgubor yn llydan agored,
A'r moch a'r gwydde'n y llafur glan,
Hai, soch, hwy lyncan sached,
Gaenor, Cadi, Susan,
Dyma helynt hyllig, ceisiwch ddod allan.
[Ymddengys Tafarnwr.
Taf. Hold, 'rhoswch, peidiwch a thorri'r bwrdd,
Ydych yn chwenych mynd i ffwrdd ttw'ch hunan?
Arth. O! bendith fy mam am fy stopio'i dipyn,
Yr oeddwn i wedi gwylltio'n erwin.
Taf. Yr oeddych yu llywio'n ddrwg eich llun,
Ac yn siarad trwy'ch hun er's meityn;
Fe ddarfu i chwi daflu a thorri cadeirie,
Dowch, ceisiwch hwylio i gychwyn adre.
Arth. O, dweyd y gwir i ti sy'n ffrynd,
Mae bwriad gen i fynd y bore.
Taf. Cawsoch bymtheg chwart yn gyson
O gwrw, mae hynny'u goron,
A'ch bwyd hefyd yn costio swllt,
Dyna chwe' swllt yn union.
Talwch y siot heb hir ymdaeru.
Arth. Aroswch, gadewch imi edrych o'm deutu:
Mae'r dyn oedd gyda fi yn hyn o le?
Bydde yn deilwng iddo ynte dalu.
Taf. Os daftu hwnnw ddiauc allan,
Y chwi geiff ateb am y cyfan.
Arth. Dyna esiampl i bawb lle bynnag y bo,
I edrych ato'i hunan.
Taf. Dewch, oni thelwch chwi yn y funud,
Cewch dalu rhagor ar fyrr ennyd.
'Da'i ddim i ddadle a chwychwi,
Ond diolch i chwi am eich coegni.
[Diflanna Tafarnwr.
Arth. Diolch i tithe, chwilgi tost,
Am fwgwth cost mor wisgi.
Nage, glywsoch chwi, bobl glysion,
Goeced oedd yr hangmon:
Mi glywswn arnaf, pan oedd e'n flin,
Roi cic yn ei din e, 'r dynion.
A welwch chwi, dyma'r peth geiff dyn truan,
Ar ol colli'i gof, a gwario'i arian;
Tafod drwg, a'i alw'n fochyn bo lol,
A'i bacio'n hollol allan.
A phe gyrrwn y wraig neu rywun o'm cartre
I geisio llwyed o'u burum hwy fory'r bore;
Er maint a waries yma'n llym,
Ni chawn i ddim heb ddime.
Ac a weriwch chwi, ffylied garw,
Eich arian i garpie chwerw?
Bydde'n well gennyf o syched farw'n syth,
Nag y carwn i byth mo'u cwrw.
O! yr oedd diawl i'm dilyn,
Aros yma i hurtio 'nghoryn,
'Ngholledu fy hun, a gwneud niwed caeth,
A 'muchedd yn waeth na mochyn.
Nis gwn i pa sut yr a'i adre,
Gan g'wilydd liw dydd gole;
Mae'r wraig er's meityn, wrantaf fi,
Yn rhyw gyrion yn rhegu'i gore.
[Diflanna Arthur.
Ymddengys Rhywun.
Rhywun. Dyma finne, Rhywun, mawr ei drueni,
'Does neb yn cael mwy cam na myfi;
'Rwy'n gysgod esgus celwydd llydan,
Fwy o'r hanner na'r diawl ei hunan.
Ar ol i rai wneuthur clwt o stori,
A chodi rhwng cymdogion ddrwg aneiri,
Ni bydd gan gelwyddwr ddim i'w wneyd
Ond rhuo mai Rhywun a glywodd e'n dweyd.
Ac weithie geilw rhai fi'n fran,
Ac a godant yn fy nghysgod gelwydd glan,
Fe dyngiff y llall ynte'r mawr lw,
Mi glywes rywbeth gyda Nhw.
Ac felly'n gysgod celwydde coegfall,
Y Nhw fyddai weithie, Bran waith arall,
Weithie'n Hen-wr gan bawb ohonyn,
Gwaetha rhuad, ac weithie Rhywun.
Ac nid yw'r henwe hyn i gyd,
Ond esgus celwydd 'rhyd y byd,
Abwyd cnawdol am fach Satan,
I safio'r drwg i amlygu ei hunan.
O, chwi wragedd y te a'r ffortun,
Nid oes ond y celwydd yn eich canlyn;
Ow! beth a wneir, pan ddel mewn pwyll
I'r gwyneb y twyll a'r gwenwyn?
A gwragedd y piseri sy'n rhai o'r siwra,
A'r gof a'r melinydd ddylase fod ymlaena,
A'r holl bobl gerdded sy'u dwad gerllaw,
Drwy gamwedd draw ac yma.
A'r gweinidogion ffals eu dygied
Fydd yn achwyn chwedle i'w meistried,
A'r holl rodreswyr fydd yn dwad ar dro,
I ofalus weneithio am folied.
Ac felly trwy'ch cennad, y gynlleidfa,
Os rhynga'ch bodd i wrando arna',
Mi ganaf gerdd i ddeisyt yn ddygyn
Na roddoch ormod ar gefn Rhywun, -
(Alaw--"SPANISH HAVEN.")
"Pob rhyw ddyfeisgar feddylgar ddyn,
A phob ystraeol wagffol un,
A wnelo hyn ohono ei hun,
I daenu gw[y^]n a gwenwyn;
A phan ddelo ar ffrwst ryw drwst i droi,
Gwneiff pawb esgusion am le i 'sgoi,
Ac felly'r anair a gaiff ei roi
Ar Rywun.
"Mae'n natur hon yn glynu'n rhwydd,
Pan bechodd Adda sertha swydd,
Rhodd yntau ar Efa, llesga llwydd,
Y bai a'r digwydd dygyn;
Ac ar y sarff y rhoddes hi,
A hyn yw'r nod o'n hanwir ni,
Hoff gennym fyth roi'r euog fry
Ar Rywun.
"Gan hynny gwelwn wraidd ein gwall,
Na byddir nes trwy ddyfes ddall.
Er taflu'r llwyth o'r naill i'r llall,
Mewn coegfall oerwall erwin;
Ni chafodd Adda un lle i ffoi,
Fe ddaeth y drwg heb hir ymdroi,
I'w ben ei hun er ceisio ei roi
Ar Rywun.
"Ac felly ninne, f'alle'n wir,
Drwy'r deyrnas hon ymhob rhyw sir,
Ansiriol siarad holiad hir,
A fftydir gan gyffredin;
Mae'r gair dew lid mewn gwir di lai
Fod ar benaethied amryw fai,
Fel hyn mae barn gan bob rhyw rai
Ar Rywun.
"Ond wedi'r cwbl drwbl drud,
O'r chwyrnu a'r barnu sy'n y byd,
Daw'r amser pan grynhoir ynghyd
Bob dirfawr fryd i derfyn;
Pan fo'r gydwybod flin yn cnoi,
'Cheiff esgus ffals un lle i ffoi,
Sait pawb i'w tam, ni wiw ei roi
Ar Rywun.
"Gan hynny holed pawb ei hun,
Mae barn, rhag barn, yn dda i bob un,
Cydwybod oleu, ei llwybre a'i llun,
Sydd oreu i ddyn ei ddilyn;
Gwae lwytho arno ei hun glai tew,
Ni all llewpart newid lliw ei flew,
Pan d'wyno'r haul fe dodda rhew
Dydd Rhywun."
Ni chana'i chwaneg, nosdawch heno,
Dyma gysgod y celwydd yn awr yn cilio,
Rhaid i bawb syfell dan ei faich ei hun,
Ni wiw am Rywun ruo.
[Ymddengys Arthur, yn glaf.
Arthur. Hai, how, heno, 'r cwmni eglur,
Dyma finne dan erthwch, yr hen Arthur,
Yn edrych am le i eistedd i lawr,
Gan ty ngwaew mawr a 'ngwewyr.
Fe'm trawodd rhyw glefyd chwerw,
Yr wy'n ofni y bydda'i marw,
Ow! bobl, bobl, 'does help yn y byd,
I'm tynnu o'r ergyd hwnnw?
'Rwy'n gweled o ben bwy gilydd,
Fy mhechod, a nod annedwydd,
Cydwybod sydd i mi'n traethu 'nawr,
Fy nghastie, mae'n fawr fy nghystudd.
Dacw'r defed a ddyges, mi wn tros ddeugen,
Yn rhedeg 'rhyd y llethr, a dacw'r pec a'r llathen,
Dacw'r [y^]d budr yng ngwaelod y sach,
Dacw'r pwyse bach aflawen.
Dacw'r llaeth tene, O! 'r felldith donnog,
Werthasom ganweth ddau chwart am geiniog;
A'r man-yd yn y brith-yd, sy'n brathu fy nghalon;
Mi wnes gam diawledig a phobl dlodion.
'Rwy'n gweled ar gyfer mewn gofid a chyffro,
Y gweithwyr a'm gweinidogion yn fy melldigo,
Mae'r ofn arna'i bydda'i ar ol mynd o'r byd,
Am bechod o hyd yn beichio.
Ow! oes yma neb a fedr weddio?
Na phregethwr, na doctor, yn hynod actio,
O! nid oes i'm hoedl i fawr o drust,
Ow! physic, 'rwy'i just a phasio.
[Ymddengys y Doctor.
Doctor. O dear heart, you are sick, 'rwy'n cweled!
Arth. O meistr anwyl, ni fu hi erioed cyn erwined!
'Rydwy'i bron marw'n ddigon siwr,
Coeliwch, mewn cyflwr caled!
Doct. Let's feel your wrist, mae pyls chwi cweithio?
Arth. Oes rhywbeth yn ateb bydda'i fyw dipyn eto?
Doct. Yes, yes, I hope you'll come o'r core.
Arth. Iechyd i'r galon, os ca'i fyw tan y gwylie.
Doct. Here's drops for you i lonyddu'ch ysbrydoedd.
Arth. Os bydda'i marw fel 'nifel, 'da'i byth i'r nefoedd.
Doct. Don't be afraid, mae Duw'n trugarog.
Arth. Ni waeth i chwi p'run, 'rwy'n ddiffeth gynddeiriog.
Doct. I'll warrant you'n burion, mi ddof yma'r bore,
To bleed you and bring some more cyffirie,
Cym'rwch a cadwch ddeiet dda,
Yn ddiddychryn hyn yna i ddechre.
[Diflanna'r Doctor.
Arth. Wel, bendith eich mam i chwi, meistr anwyl,
Ond a ddaethum yn well nag oeddwn yn ddisgwyl;
Rhaid gyru at y person i ddwyn ar go',
Am roi gweddi, os bydd eisio, ddywsul.
Os fi geiff hoedl eto'n weddedd,
Mi feddyliaf lawer am fy niwedd,
Ni choelia'i nad ymadawa'i ar frys,
A'm holl afiachus fuchedd.
Mi af i bob cymanfa, lle byddo rhai duwiola,
A rhof elusen i'r tlawd, heb eiriach blawd na bara;
O! hoedl, hoedl eto, i ddarllen a gweddio!
Ow'r amser gwerthfawr rois yn gas, heb geisio gras yn groeso!
Duwioldeb, Duwioldeb, wyneb anwyl!
Tyred i'm dysgu! yr wy'n disgwyl
Y gwnei di fy 'fforddi, mae f' ewyllys yn bur,
'Nol dy archiad, i wneuthur dy orchwyl.
[Ymddengys Madam Duwioideb Crefydd.
Duwioldeb. Pwy sydd yma, caetha' cwyn,
Yn galw ar dwyn am dana'?
Arth. Hen bechadur heb fod yn iach,
Sydd a'i galon bach yn gwla.
Duwi. Fel hyn bydd llawer hen bechadur,
Pan ddelo clwy' neu ddolur,
Er iddynt son am grefydd sant,
Hwy ant eto wrth chwant eu natur.
Arth. O! Duwioldeb, 'da'i byth i ildio,
Mi ddof i dy ddilyn, pwy bynnag a ddelo;
Ac a wnaf bob rhyw beth a f'och di'n bur,
Drwy gysur, yn ei geisio.
Mi adawaf arian i'r tylodion,
'Rwy'n meddwl fod hynny'n weithred raslon;
Ac mi dderbynia'r pregethwyr gore i'r t[y^],
'Rwy'n bwrw fod hynny'n burion.
Ac mi wna'r peth a fynnir byth yn fwynedd,
Ym mhob rhyw gariad, os ca'i drugaredd;
Gweddied pawb gyda fi hyn o dro
Am iechyd i ymendio 'muchedd.
Duwi. Duw roes glefyd i'th rybuddio,
A barodd i'th gydwybod ddeffro;
Ac yn rhoddi it' dduwiol ras,
Hoff addas i'th hyfforddio.
Arth. Iechyd i'th galon di, Grefydd dyner
'Rwy'n teimlo fy hun wedi gwella llawer.
Duwi. Deui eto'n iachach nag yr wyd,
Am hynny cwyd o'th gader.
Arth. Wel, dyma fi ar fy nhraed yn rhodio.
Y cwmni mwyndeg, 'rwy'n ame gwna'i mendio;
Ni welsoch chwi 'rioed un mor ddi-fai,
Yn ddi ddowt ag fydda'i eto.
Duwi. Gwylia'n odieth ar dy fynediad,
A chymer ofal mawr trwy brofiad;
Os dy ddwylo ar yr aradr a roi fel Paul,
Ni wiw i ti edrych ar dy ol.
Cofia Gain a'i aberth cyndyn
A gwraig Lot a ddarfu gychwyn;
Balam gynt a garodd wobre.
Pob un o'r rhai'n aeth dros y llwybre.
Cofia swydde Saul a Suddas,
Yn rhybudd cymer dymer Demas,
A chofia Agrippa, frenin oerddig,
A ddaeth yn Gristion o fewn 'chydig.
Arth. 'Does dim sy gryfach na duwiol grefydd,
Pe dysgit ti Gaenor, fy ngwraig i, ar gynnydd;
'Rwy'i er's deugen mlynedd 'mynd i 'ngwely 'mlaena,
Ac ni ddywedodd hi weddi erioed, mi dynga.
Mae hi am fynd yn gyfoethog wrth ofalu a gweithio,
Ond ni ddysgodd hi 'rioed na phader na chredo;
Mae gen i fy hun, oni bydda'i'n ddig,
Ryw grap diawledig arno.
Mi fyddwn i erioed yn gweddio rhyw 'chydig,
Wrth fynd trwy ddwr neu ryw ffordd ddychrynedig,
Neu ar fellt a tharane y cofiwn i am Dduw,
Ond bellach byddaf byw'n o bwyllig.
Felly, Duwioldeb, mae gen i rwan
Ryw chwant ac 'wyllys i roi tro tuag allan.
Duwi. Cerddwch, a rhoddwch dro drwy gred,
Cofiwch eich adduned cyfan.
Meddyliwch wrth rodio draw ac yma
Ym mhlith eich pwer mai Duw a'i pia;
Gwyliwch roi'ch calon i garu'ch golud.
Rhag ofn i chwi golli ffordd y bywyd.
[Diflanna Arthur.
Yn ddrych i bechaduried byd
Cadd hwn ei adel am ryw hyd;
Yn awr mi ganaf bennill dygyn,
I hynod ystyr hyn o destyn, -
(Alaw --"SUNSELIA.")
"Pwy heno'n wahanol, dduli dynol, all ddweyd,
Na ddarfu Duw gynuyg yn unig ei wneyd
Yn ddawnus feddiannol o reol ei ras,
Ond ein bod ni drwy bechod yn gwrthod yn gas;
Trwy glefyd a gloes, a llawer byd croes,
Trwy amryw rybuddion, arwyddion a roes;
Mae'n cynnyg oes gwiw i'r gwaetha sy'n fyw,
Rhyfeddwn ei foddion, mor dirion yw Duw.
"Mae'n cynnyg ymwared er trymed ein trwyth,
Rhag torri neu gospi'r ffigysbren di ffrwyth,
Mae'n erfyn caei blwyddyn er sugyn i'w sail,
Gan gloddio i'w adfywio, ac anturio rhoi tail;
Ac yna os dmwg wawr a fydd, er poen mawr,
Y farn a'r gair taeredd yw, Torr ef i lawr!
A hon yw'r farn ffri. O! crynwn mewn cri,
Rhag ofn mai rhai diffrwyth mewn adwyth y'm ni."
[Ymddengys Arthur wedi myned yn iach.
Arthur. O! nid wyf ddim am gynnwys yma dduwiol ganu.
Llawer brafiach clywed lloie'n brefu,
Ac yn lle darllen a gweddio'r nos ar led
Mwyneiddiach gen i weled nyddu.
Duwi. Ow, ddyn truenus, gresynus anian,
Mae'n drist yr awel, a dro'ist ti rwan?
Arth. Beth bynnag a drois, ni chewch chwi'n drwch,
Mo'ch 'wyllys, cerddwch allan.
Duwi. Onid i mi mae'r addewid hynod,
O'r byd sy 'nawr, a'r byd sy i ddyfod?
Arth. Ni ches i o fantes wrth dy drin,
Un difyn, dal dy dafod.
Duwi. Wel, beth a ddarfu i chwi gynne addo?
Arth. Trymder fy nolur bar im' siarad dan fy nwylo.
Duwi. I b'le 'r eiff eich ened, meddyliwch hynny?
Arth. Mi gaf amser i fyfyrio ar ol y fory.
Duwi. Och! beth a wnei di, ddyn anraslon,
Pan ddel dy ddiwedd, gwannedd gwynion?
Arth. Beth a ga'i? Ond boddloni heb goll
I'r un digwydd a'r holl gymdogion.
Duwi. Gwae, gwae di, bechadur chwerw,
Unweth yn fyw, a dwyweth yn farw;
Ymroi i gysgu ar dy sorod,
'Nol deffro unweth dy gydwybod.
Ti addunedest ger bron Duw,
Gwellhait dy fuchedd os cait fyw,
Yn awr troi 'nol i'th hen ffieidd-dra,
Fel hwch i'r dom, neu'r ci i'w chwydfa.
Y g[w^]r a gerydder yn fynychol,
Ac a g'leda ei watt annuwiol,
A ddryllir yn ddisymwth ymeth,
Fel na byddo meddyginieth.
[Diflanna Duwioldeb.
Arth. Wel, hawdd ganddi hi brablan a breblian,
Ni wiw i mi wrando pawb yn lolian,
Rhaid i mi bellach flaenllymu'r ddwy big,
A chodi yn o hyllig allan.
Nid oedd ond ffoledd a gofid calon
I mi fynd yn dduwiol ymysg rhyw Iddewon!
Yr ydwy'n meddwl nad oes gan neb fel fi
Gasach llancesi a gweision.
Nhw' dyngan' ac a regan, gan guro ac ymrwygo,
A ddryllio'r ger o'u cwmpas, yn dawnsio ac yn campio,
A gwych gan eu calonne chware ambell wers,
O cric mi hers a horsio.
O! 'roedd acw helynt drwg anaele,
Tra fum i yn sal er's dyddie,
Hwy wnaethon' hefyd enbyd [w^]g,
Mynn Elian, i mi ddrwg anaele.
Fe aeth dau lo bach i ollwng trwyddyn',
Ddim byd ond o ddiogi edrych atyn',
Ac ni choeliech chwi byth, y cwmni ffraeth,
Mor wachel yr aeth un mochyn.
A bu farw un hesbwrn, yr ydwy'n hysbys,
Mewn mieri yng nghaue Morys,
Ac ni fu wiw 'rwy'n siwr gan Gaenor na Sian
Fynd yno i ymg'leddu na chroen na gwlan.
'Roedd y gweision a'r gweithwyr oll am y gwaetha,
Heb ronyn o fater ond cysgu neu fwyta;
Fe aeth y coffor a'r blawd, Och fi, cyn waced,
A dacw gasgen o ymenyn dest wedi myned.
'Rwy'n ame'n ddigysur y rhoison' hwy gosyn
I'r hen awff hurtedd a fydde'n dweyd ffortun,
Mi a'u clywes yn siarad ac yn cadw syrwrw,
Fod honno'n ymleferydd y byddwn i farw.
Ac nid ydwy'n ame llai mewn difri',
Nad oeddynt hwy'n erfyn i mi farw i 'nghrogi;
Roedd fy nghlocs gan un o'r llancie'n y domen,
A'r llall yn dechre glynu yn yr hen wasgod wlanen.
Ac felly ni choeliech chwi, 'r cwmni enwog,
Hynny o greulon golledion llidiog,
A gefes i tra fum yn sal,
Fe gostiodd imi dal cynddeiriog.
Ac mi fum cyn ddyled ag addoli,
A hel pregethwyr acw i floeddio ac i goethi;
A garw'r cwrw a'r bara gwyn cann
A aeth yn rhan y rheiny.
Ac 'roedd gennyf botel frandi,
Fe lyncwyd hwnnw i'w grogi,
A cheirch i'w ceffyle hwy, hyn a hyn,
Onid oeddwn i'n cryn greuloni.
Hwy fwytason' beth anaele,
Rhwng bacwn, biff, ac w[y^]e;
Siawns ond hynny don' nhw i'n t[y^] ni,
I goethi mo'u pregethe.
Yr holl gwmffwrdd calon ges i oddiwrthyn'
Oedd dangos fy nh[y^], a'm stoc, a'm tyddyn,
A llawnder fy ydlan, wiwlan wedd,
'Roedd hynny'n rhyw rinwedd ronyn
Ond ar draws yr holl rinwedde,
'Roedd diawl yn y tylwyth gartre';
Ni choeliech chwi byth, am nonsens ffo!
Hynny ddaeth ar f'ol i o filie.
Fe ddaeth acw fil oddiwrth y siopwr,
Am friws a sena, nutmeg a siwgr,
A bara gwyn, a biscuits, pan oeddwn yn wan.
A gafwyd gan y pobwr.
Ac fe ddaeth acw gyfrif gerwin,
Rhwng raisins, wine, a white-wine,
A phob rhyw licier, a syber saig,
Fydde wrth fwriad y wraig a'r forwyn.
Hwy garieut acw'n gywren,
Yn f'enw i'r peth a fynnen';
Hwy'm cym'rent i'n esgus dilys dw',
Ac a lyncent hwnnw'u hunen.
Ni ddyfethes i yn ty nghlefyd,
Erioed gyment ag maent hwy'n ddywedyd;
Ond mi deles lawer yn mhob lle
O achos eu bolie bawlyd.
Ond mae'n debyg fod arnua'i eto gyfri',
Gwmpas hanner coron i'r apoticeri, -
'Rwy'n foddlon i dalu hynny fy hun,
Fe wnaeth y dyn beth d'ioni.
[Ymddengys Doctor.
Doctor. How do, 'rhen corff, daru'ch mendio'n clyfar?
Arth. Yr ydwy'n abl grymusdeg, bendith Huw i chwi, mistar.
Doct. Mae'n ta gen' i'ch cweled ch'i mor hearty.
Arth. Mi fyddwn yn iachach pe cawn dalu ichwi.
Doct. Here's a bill for the whole cost.
Arth. Wel, gobeithio nad ydych chwi ddim yn dost.
Doct. The total sum one guinea and a half.
Arth. Aroswch, gadewch i mi edrych yn graff!
Y gini a hanner am gyn lleied a hynny?
Ai diawl a welodd etifedd y fagddu!
Dos oddiyma, leidar, gyda dy ledieth,
Onide, mi dala' i ti am dy hudolieth.
Doct. Wel, mae ceny' ffordd i godi'm cyflog,
Mi fynna'i cael nhw ar fyr bob ceiniog.
[Diflanna Doctor.
Arth. Ni chei m'onynt o'm bodd i,
Wyneb ci cynddeiriog.
Nage, glywsoch chwi 'rioed, fy eneidie,
Y ffasiwn ddigywilydd gole?
Gofyn gini a hanner, a'i safn ar led,
Yn grog y bo! am gan lleied siwrne.
Ni chefes i o'i ddrugs a'i gelfi dygyn,
Erioed werth deunaw, pe ba'i fo wrth dennyn;
Mi feddylies y buase yn hyn o le,
Hanner cofon o'r gore i'r ceryn.
Yn lle hynny dyma gini a hanner,
Fydd raid imi dalu ar fyrder,
Er i mi wylltio a mynd o'm co',
Mi wranta mynn e' eto'i fater.
Ond ni choelia'i nad a'i tuag adre' bellach,
Mi fydda' o hyn allan am y byd yma'n hyllach;
Mi wna i bawb ganlyn ar eu gwaith,
Mi lainia, ac mi a'n saith greulonach.
[Ymddengys Angau.
Angau. Stop you, old man, you are to be dead.
Arth. Ni fedra'i fawr Saesneg, beth ddywed e', Ned?
Ang. You've refused to take warning, but now you shall see.
Arth. Wel, mae ganddo ryw drwbwl, 'rwy'n meddwl, i mi.
Ang. Now it is too late to prepare yourself.
Arth. 'Rwy'n ofni mai baili mewn difri ydyw'r delff.
Ang. Now in short time to death you are debtor.
Arth. Mi waria ddegpunt cyn talu i'r Doctor.
Ang. Thou shall soon go to eternal life.
Arth. Fydde'n well i'r gwaich coeglyd gym'ryd hynny geiff.
Ang. I'll stay no more to keep you company.
Arth. Wel, garw ydyw'r Saeson am siarad yn sosi.
Ang. I have put my hand through my heart and breast.
Arth. Beth sy fynno'r rog a fi mwy na'r rest?
O! mae diawl yn ei 'winedd, fe daflodd ei wenwyn,
'Rwy'n clywed fy hun yn crynu bob gronyn.
Ow! dyma fi 'n awr yn fy rhyfyg annuwiol,
Fel wedi cael fy nharo'n farwol!
Ow! Ow! pobl Dduw a ddarfum i ddibrisio,
Ni haeddwn i ond diawlied i fod tan eu dwylo.
O! meddyliwch, ddynion, am eich hir artre,
Fe fu rhai ohonoch chwi mewn clefyd fel finne,
Ac ar ol codi allan, yn pechu'n syth,
Heb deimlo byth mo'r pethe.
Ow'r hen bobl! os yw rhai ieuenc heb wybod,
Fe ddylech chwi feddwl fod eich oes bron a darfod,
Ac fealle lawer gwaith wedi bod yn sal,
Dyma heno i chwi siampal hynod.
Felly ffarwel i chwi i gyd ar unweth,
Chwi wyddoch nad yw hyn ond rhyw act neu chwar'yddieth:
Ond ni bydd gan Ange ond chware prudd,
Chwi welwch, ddydd marwoleth.
[Diflanna Arthur.
[Ymddengys Rhys.
Rhys. Wel, rhwydd-deb i bawb lle rhodio,
Os bydd meddwl gonest ganddo,
Ni [w^]yr llawer un gychwyno'n ddi-rol,
A ddaw e yn ol ai peidio.
Mae oferedd ymhob rhyw fwriad,
Sydd yn y byd mewn treigliad,
Gwagedd ac oferedd yw cyfoethog a thlawd,
Pan fo diwedd pob cnawd yn dwad.
Rhaid i bob llestr mawr a bychan,
Sefyll yn hynod ar ei waelod ei hunan;
Fe dderfydd y cynnwr' a'r dwndwr dall,
Sy gan y naill ar y llall y rwan.
Er bod bai ar bawb, o frenin i gardotyn,
Ei faich ei hunan geiff pawb o honyn,
Pan fo'r gydwybod yn fyw a'r tafod yn fud,
Ni wiw treio dwedyd Rhywun.
Tyrd dithe'r cerddor, 'rwyt ti'n un corddyn,
Gwych gennyt lechu yng ngbysgod Rhywun,
Fe roed arno lawer sached swrth,
O gelwydd wrth dy ganlyn.
Wel, ni waeth i mi hyn o ffwndro,
Mae rhai wedi blino'n gwrando,
Nid oes gennyf finne, yn ol coethi cy'd,
Fater yn y byd er peidio.
Ond, begio'ch pardwn chwi beidio a chynhyrfu,
Mae eto gan ddiddan, ac yna ddiweddu,
Dymuned ar bawb sy am wrando'n glos,
Yn bresennol aros hynny, -
Y Diwedd-glo, ar "GREECE AND TROY."
"Pob diwyd doeth wrandawydd,
Sy'n profi'n bur bob arwydd,
Gan ddal mewn synwyr dedwydd
Yr hyn sy dda;
Mae lle i gael trwy deimlad,
Fel gwenwyn mewn gwahaniad,
O lysie gwael, heb syniad,
A lesha!
Doethineb Duw mae'n eglur,
Sy'n dysgu pob creadur,
Yn ol natur yma i wneyd;
Pob peth sydd fel o'r dechre,
'Nghylch cadw eu hen derfyne,
Ond dyn yn ddie, gallwn ddweyd;
Fe wnaeth y doeth Greawdydd
Y byd o bedwar defnydd,
A'i hylwydd law ei hun,
A thrwy ei ragluniaethe,
Mewn rheol ddynol ddonie,
Y byd ordeinie ar bedwar dyn.
"Ac wele'r pedwar penneth,
Bu heno mewn gwahanieth,
Rhyw olwg o'u rheoleth,
Yma'n rhwydd,
Mae rhai'n yn wrthddrych eglur
O bedwar defnydd natur,
Dwfr, Daear, Tan, ac Awyr,
Gywir swydd;
Y Dwfr yw'r elfen hyfryd,
'Roedd Ysbryd Duw'n ymsymud,
O hyd ar wyneb hwn,
A theip o'r dwfr yn gymwys,
Yw gweinidogaeth eglwys
Sy'n tynnu'n hardd-ddwys,
Burddwys bwn;
Y Dwfr yw'r elfen ddiddig,
Sy'n llonni'r rhai sychedig
A'i fendigedig wawr;
Mae'n golchi'n budr aflwydd,
Mae'n cario o wlad bwy gilydd,
Mae'n peri budd i'r byd bob awr.
"A'r gyfraith iawnwaith unig,
Sydd deip o'r Tan llosgedig,
I buro pob llygredig
Oerddig wall,
Yn llosgadwy dan cyfiawnder,
O bob sothach, afiach, ofer,
Dylai'r gyfraith fod trwy burder,
Yn ddi ball;
A'r Brenin llaw alluog,
Sydd deip o'r Awyr wyntog,
Mewn arfog lidiog lef,
Mae'n chwythu tymhestlau heibio,
Mae'n gostwng dynion dano,
A Duw a'i nertho dan y nef!
Wel, dyma'r ddull oddiallan,
Mae'r pedwar penneth anian
Fel peder elfen gyfan,
Yn eu gwaith;
Yr un gyffelyb arwydd,
Yw'r dyfnion bedwar defnydd,
Yn ngrym Crist'nogol grefydd,
Ufudd iaith';
Corff dyn yw'r Ddaear ddiwad,
A'r Awyr yw'r anadliad.
Cynhyrfiad bywiol nerth.
A'r Tan yw'r gyfraith hynod
Sy'n argyhoeddi o bechod,
A'r Dwfr yw'r Efengyl wiwnod werth;
Gan hynny mae'r gair yn dywedyd, -
'Dewch bawb i'r dyfroedd hyfryd,'
Mae'r bywyd yma ar ben;
Er son am bob helyntion,
Adnabod ffyrdd ein calon,
Sydd reitia' moddion i ni, Amen."
CYFFES Y BABDD.
Wrth edrych, aruthr adrodd,
Fy ystum, fel bum o'm bodd,
O hyd fy oes, di-foes daith,
Fyw yn ben-rhydd, fab arnhaith
Ymledu 'n annheimladwy
I fynnu 'mar, fwy na mwy,
Dilynais, a diawl ynnwyf,
Bob cnawdol annuwiol nwyf, -
Nid oedd un o du ei ddiawl,
Am a allai, mwy hollawl,
Nag odid mewn rbyddid rhwydd,
Mwy'n fedrus am ynfydrwydd.
O! mor hylithr y llithrwn
I bob gwagedd serthedd swn
Ymhlith meddwon aflonydd,
A naws i'w dal, nos a dydd.
Fy chwedlau fu fach hudlawn,
Yn abwyd, neu rwyd yr awn;
Hualau, ar hyd heolydd,
Garw ei sain, o'm geiriau sydd;
Cig a physgod, i'm nodi,
Am foddio' nwyf fyddwn i;
Mynych y bum ddymunol,
Am wneyd ffair menywod ffol;
Gweniaith a phob drygioni
Fu fy mhleser ofer i.
Och feddwl afiach foddion,
Ffieiddrwydd hynt y ffordd hon;
Mi ledais fel malwoden,
L[y^]sg o'm hol i lesghau 'mhen;
A'm calon pan f'wi'n coelio,
Fy llysg drwg fydd yn llesg dro:
Nyth ydwyf, annoeth adail,
Deml y fall, nid aml ty ail;
Daear afluniaidd dywyll,
A llyn du, yn llawn o dwyll:
T[w^]r annedd pob trueni
Yw ty nghalon eigion i.
A pha mwyaf gaf heb gudd,
O fwriad eu llaferydd,
Mwy-fwy mawr-ddrwg amlwg w[y^]n,
A swn dialedd sy'n dilyn;
Cyfyd cof, amryw brofiad,
O'm heuog, afrywiog frad;
Gan mor drwm yn y clwm clau
A chadarn fy mhechodau.
Och edrych eglur-ddrych glau
Helyntion y talentau;
Fy nhalent erbyn holi,
Gwaedd yw son, a guddiais i,
Tan fy llygraidd ffiaidd ffol,
Yn fy naear annuwiol.
Duw a roes, da yw ei rad,
Fy awenydd, fyw Ynad;
Minnau troes, mewn enaid rhydd,
I'r gelyn, er oer g'wilydd.
'Mroddais, eisteddais yn stol
Gwatwarwyr, gnawd daearol;
Yn lle bod, hynod wiw hawl,
Ar lan afon, le nefawl,
Yn dwyn ffrwyth, at esmwythder,
Fel y pren plan, purlan per.
Ond Och! Ydwyf bechadur,
Fel llwyn sarff, neu 'fallen sur:
Ffigys-bren, neu wernen wyf,
Ddi-ffrwyth, hyd oni ddeffr'wyf;
Chwith yw'r farn, fy chwythu fydd,
Fel man us ar fol mynydd,
Oni chaf, iawn awch ufydd,
Rym i ffoi trwy rwymau ffydd,
A chalon gwir ddychweliad,
I'm troi at faddeuant rhad.
I'r hyn Duw, o'm rhan dywyll
Rhwymau barn, rho i mi bwyll
I gydnabod mewn tlodi,
'Th ras haeddianuol doniol Di,
Yn troi'r hadl, rai afradlon,
At weli, er mor bell y b'on.
Duw i'th ras yn urddas ne',
Er mwyn fy enaid myn finne',
Yn ollawl, gyflawn allan,
Fel pentewyn, tynn o'r tan,
Wael bechadur dolur dig,
A llesg adyn llosgedig.
Trywana fi o'm trueni,
Gwel dy fab gwael ydwy' fi;
Dwg f' enaid i'th drigfanne,
O fy Nuw, er ei fwyn E'.
HANES HENAINT. 1799.
Glywch gwynfan clychawg anferth
Gan Brydydd annedwydd nerth:
Daeth henaint oed wth ynnwyf,
Dirfawr nych, a darfu'r nwyf.
I'm henaint ymwahanodd
Alar a meth lawer modd.
Methiant ar ffrwythiant ftraeth
Cry' hoff helynt corftfolaeth,
O'm traed i'm pen daeth gwendid,
Cymysgrwydd, llesgrwydd, a llid:
Llid na bawn mor llydan bum,
A mynwesdeg mewn ystum,
Yn gallu canu cynneddf,
Liosog rym, lais a greddf.
Hwyl hyf oedd gennyf i gan,
Arwydd utgorn ar ddatgan;
Ond weithian, myned waethwaeth,
Bref braint, f'ysgyfaint sy gaeth;
Pesychu, mewn pwys uchel,
Fy ngrudd ei chystudd ni chel;
Torri 'nghrib at fy niben
Mae'r byd--fe ddaw marw i ben.
Meirw wnaeth fy nhadmaethod,
A'm cyfeillion, feithion fod;
Chwithdod a syndod yw son,
Mewn gafael am hen gofion:
Drwy edrych, wrthrych warthryw
Yr ystum y bum i byw.
Fy athrylithr yn llithrig,
Ac gyda chwant, gwaed, a chig;
Ias fyw oedd fy ysfa i,
Anian burwyllt yn berwi;
Byw awch gynneddf bachgennyn,
A geidw gof, iawn ddof yn ddyn.
Dysgais i ddewrllais ddarllen,
Ar waith fy mhwys, wrth fy mhen;
A 'sgrifennu, mynnu modd
Rhieni, er mor anodd;
Byddai mam yn drwyngam dro,
Ran canwyll oedd rhinc honno;
Fy nghuro'n fwy annghariad,
A baeddu'n hyll, byddai 'nhad;
Minnau'n ddig o genfigen,
Cas o'm hwyl, yn cosi mhen,
Ac o lid, fel gwael adyn,
Llosgi 'ngwaith, yn llesg 'y ngw[y^]n.
Er hynny, 'n ol trefnu tro,
I'r un natur awn eto;
Ym mhob dirgel gornel gau,
Fy holl wiwfryd fu llyfrau;
'Sgrifennwn res grai fynych,
Mewn hunan grwm yn nhin gwrych;
Symud bys, rhag ysbys gau,
Lle'n wallus, i'r llinellau;
A'm gwaith nos dangos wnai'r dydd,
Mor fywiog, a mawr f'awydd;
Fy holl wanc a'm llwyr amcan,
Ddarllain ac olrhain rhyw gan.
Amryw Sul, bu mawr y sias,
Trafaeliwn i Bentre'r Foelas,
At Sion Dafydd, cludydd clau,
Hoen lewfryd am hen lyfrau.
Ac Edward, enwog awdwr,
Pwyllus, ddeallus dda wr,
Taid Robin, Bardd Glyn y Glaw,
Fyw feithrin, fu fy athraw.
A Dafydd, llyfrgellydd gwiw,
Awdwr hoew-fraint o Drefriw:
Cynullwyr canu ollawl,
A hanesaidd henaidd hawl.
Bu feirw rhai'n, fu gywtain g'oedd.
Llwfr gollwyd eu llyfrgelloedd:
Amser a wisg frisg o frad,
Anwadal gyfnewidiad;
Amryw draill mawr droelli,
Fu yn fy amser ofer i.
Bu beirdd yn fy heirdd fywhau,
Gwest awen, megis duwiau;
Tomos, o Dai'n Rhos, dyn rhydd,
Ar wiwnaws yr awenydd;
Ei ddisgybl ef, ddwysgwbl un,
Lais hygoel, fum las hogyn,
A'i fynych ysgrifennydd,
Ar droiau'n ddiau drwy ddydd;
Gwaith prydyddion moddion mad,
Fu ddelwau fy addoliad.
O! mor werthfawr, harddfawr hyf,
Ac anwyl fyddai gennyf
Gwrdd Huw Sion, a'i gyson gerdd,
Bardd Llangwm, bwrdd llawengerdd;
A Sion, mewn hoewlon helynt,
Bu lew gerdd, o'r Bala gynt.
Ac Elis, wr dibris daith,
Y Cowperfardd, co' purfaith;
A Dafydd, unydd anian,
Llanfair gynt, llawen fu'r gan;
A Iorwerth Ioan, lan wledd,
O Bodfari, byd fawredd;
Ac Ifan Hir, cu fwynhad,
Cyff amaith, ac offeiriad;
Y g[w^]r hwn, a gwawr heini
Prydydd, a'm priododd i:
A'r clochydd, brydydd breudeg,
Llon fu 'r dydd yn Llanfair deg,
A Sion Powel, gwirffel gan,
Wrth iau athrawiaeth Ieuan,
Gweuai seinber gysonbell
Hoew iach waith--nid haiach well.
Hyn o gyfeillion heini
Fu a'u sain yn fy oes i;
Wele 'rwyf, wae alar wynt,
Heno heb un ohonynt.
Ond mae tri, mewn llawnfri lled,
O heneiddfeirdd hoen aeddfed;
Rhys ab Sion, blaeuion y bleth,
Llen fyw awchrym, Llanfachreth;
A Rolant, arddeliant dda,
Llwyr belydr gerllaw'r Bala;
A Bardd Collwyn, glodfwyn glau,
Sydd nennawr ein swydd ninnau,
Fe ganodd fwy gynneddf wir,
Na'r un dyn bron adwaenir.
Dyma dri, caf brofi braint,
Eu mwyn hanes mewn henaint;
A henaint sy wehynydd,
A'i nod yw darfod bob dydd.
Wele wagedd, wael ogyd,
Cyfeillion, meillion fy myd,
Ni wiw rhyw edliw rhydlawd,
Broch i'w gnoi yw braich o gnawd;
Pa gred ymddiried am dda,
Siomiant yw pob peth s'yma;
Ni feddaf un f'ai addwyn,
I ddodi cerdd, neu ddweyd cwyn;
Marw Samwel, f'ymresymydd,
Cyfrinach bellach ni bydd.
Hynny sydd o hynaws hawl,
A nodded awenyddawl,
A myg maeth Prydyddiaeth deg,
Yu Llundain mae enw llawndeg;
Ni waeth yma, noeth amod,
Ro'i'n lan fy nghan yn fy nghod.
Aed can fach bellach i'w bedd,
Yn iach ganu uwch Gwynedd;
Tra fo'r iaith, trwy ofer ol,
Beunydd, mor annerbyniol;
Yn enwedig bon'ddigion,
Leuad hwyr, yn y wlad hon;
Rhyw loddest ar orchest rhydd,
Yw holl wana'u llawenydd,
Cadw cwn, helgwn yn haid,
Hoffa ton, a phuteiniaid,
Ac yfed gwin, drwy drin drwg,
A choledd twyll a chilwg;
Trwm adrodd trem edryd,
Llwm oer barch, mai llyma'r byd,
Na cheiff Bardd "Gardd o Gerddi,"
O fraint mo'r cymaint a'r ci.
Ond, er gwenwyn dewr gwannaidd,
Gwneyd diben f'awen pwy faidd?
Ffynnon yw a'i phen i nant
Ffrwd breiniol ffriw di briniant;
Dull geudwyll nid eill godi
Rhestrau hadl i'w rhwystro hi.
Er a welais o drais draw,
Rhai astrus am fy rhwystraw,
Ac er colli gwyr callwych,
Tra gallaf rhodiaf fy rhych.
Wynebu'r wyf at fy niben,
Llewyrch oer, fal Llywarch Hen;
A'm Cynddelw i'm canddaliad
Yw gwawr gwen fy awen fad;
Awen a ges, o wres rydd,
Ac awen sai'n dragywydd.
Gradd o Dduw yw gwraidd awen,
Bid iddo'n ffrwyth mwyth, Amen.
Ol-nodiad
{1} Cerdd a wnaeth T. Edwards, o'r Nant, i Robert Parry Plas yn
Green, i ofyn gwlan.
{2} Ateb i Robert Davies, Nantglyn, a ofynasai am wreiddiol achos yr
anghydfod a fu rhwng y Bonedd a'r Cyffredin, yn Ninbych, 1795.
Dechreua cerdd Bardd Nantglyn fel hyn:-
"Tomos Edward, mi osodaf
Egwan eiriau, ac yn araf;
Brawd a thad parodwaith ydych,
O d[y^]'r Awen. waed oreuwych;
A chan eich bod mor agos berthyn,
I chwi'n eglur,
Mwyn drwy fyfyr, mentrafofyn. -
Beth yw'r gwreiddyn ddygodd flagur,
Chwerw dyfodd,
Ac a ledodd rhwng ein gwladwyr?"
Back to Full Books
|